ضرب سکه همواره یکی از مهم‌ترین نمودهای اقتدار سیاسی، استقلال اقتصادی و هویت فرهنگی حکومت‌ها بوده است. در شهر تبریز به‌ویژه در دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه، جایگاهی ویژه در نظام سیاسی و اقتصادی کشور داشت. یکی از مظاهر این اهمیت، ضرب سکه‌هایی است که نام «دارالسلطنه تبریز» بر روی آن‌ها نقش بسته است. این سکه‌ها نه‌تنها ابزار مبادله بودند، بلکه به‌عنوان اسناد تاریخی، اطلاعات ارزشمندی از ساختار قدرت، هنر، و اقتصاد در دوره‌های مختلف به دست می‌دهند.

پیشینه تاریخی «دارالسلطنه تبریز»

اصطلاح «دارالسلطنه» به معنای مرکز ولیعهدنشین یا اقامتگاه شاهزاده سلطنتی است. تبریز در طول تاریخ و از دوره ایلخانان به بعد، و به‌ویژه در عصر صفوی و قاجار، یکی از مراکز مهم سلطنتی بوده است. در دوره قاجار، با تثبیت نقش ولیعهدی در تبریز، این شهر رسماً به «دارالسلطنه» شهرت یافت.

به‌ویژه از زمان فتحعلی‌شاه قاجار، که عباس میرزا را به‌عنوان ولیعهد منصوب و در تبریز مستقر کرد، ضرب سکه در این شهر رونق یافت و بر روی بسیاری از آن‌ها عبارت «دارالسلطنه تبریز» دیده می‌شود. این نام‌گذاری نه‌فقط بیانگر محل ضرب سکه، بلکه حامل پیام سیاسی از اقتدار حکومت مرکزی و حضور ولیعهد در این منطقه است.

ویژگی‌های فنی سکه‌های دارالسلطنه تبریز

1. فلز: سکه‌های دارالسلطنه تبریز عمدتاً از نقره (قران، عباسی)، طلا (اشرفی)، و مس (فلوس) ساخته می‌شدند.

2. شکل و اندازه: بسته به دوره تاریخی، سکه‌ها اندازه‌ها و وزن‌های متفاوتی داشتند. در دوره قاجار سکه‌های نقره با وزن‌های متعارف (مثلاً ۶.۲ گرم برای یک قران) رواج داشتند.

3. خط و کتیبه‌ها: خط نستعلیق یا شکسته نستعلیق برای نگارش کتیبه‌ها به کار می‌رفت. نام شاه، سال ضرب، و عبارت «ضرب دارالسلطنه تبریز» به‌وضوح دیده می‌شود.

4. نمادها: شیر و خورشید (نماد رسمی ایران تا دوره پهلوی)، شمشیر، خورشید نیم‌رخ، گل‌ها و تزئینات هندسی از عناصر رایج در طراحی سکه‌ها هستند.

بررسی نمونه‌هایی از سکه‌های ضرب تبریز

۱. سکه‌های دوران صفویه در دوره شاه عباس اول و شاه صفی، تبریز به‌عنوان یکی از ضراب‌خانه‌های مهم صفویان شناخته می‌شد. هرچند کاربرد واژه «دارالسلطنه» در این دوره هنوز فراگیر نبود، اما نام «تبریز» بر بسیاری از سکه‌ها دیده می‌شود. حتی نادر شاه نیز با همین نان سکه ضرب کرده است.

۲. دوره زندیه پس از آشفتگی‌های ناشی از سقوط صفویه، کریم‌خان زند نیز سکه‌هایی در تبریز ضرب کرد. اما استفاده از واژه «دارالسلطنه» بیشتر مربوط به دوره‌های بعد است.

۳. دوره قاجار دوره طلایی ضرب سکه با عنوان «دارالسلطنه تبریز» به دوره قاجار بازمی‌گردد. عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی‌شاه، نه‌تنها مرکز سیاسی تبریز را گسترش داد بلکه سکه‌هایی با نام و نشان خود ضرب کرد که بسیاری از آن‌ها دارای تاریخ دقیق، نام شاه، و عبارت «ضرب دارالسلطنه تبریز» هستند.

نمونه:

نوشته روی سکه (مثلاً یک قران نقره‌ای): «السلطان فتحعلی‌شاه قاجار / ضرب دارالسلطنه تبریز / سنه ۱۲۴۰»

تحلیل نمادها و کتیبه‌ها

عبارت «ضرب دارالسلطنه تبریز» در واقع نوعی تأکید بر استقلال ولیعهد در اداره امور ایالتی و نشانگر قدرت محلی در عین وفاداری به شاه مرکزی بود. استفاده از شیر و خورشید، که بعدها در برخی سکه‌ها شمشیر به دست نیز ترسیم می‌شد، نوعی نمایش اقتدار نظامی و مذهبی بود. شیر نشانه شجاعت و خورشید نماد روشنی، عدالت و سلطنت است.

نقش اقتصادی و سیاسی سکه‌های دارالسلطنه تبریز

• مرکز تجارت شمال‌غرب ایران: تبریز در مسیر کاروانی شرق به غرب قرار داشت. وجود ضراب‌خانه باعث تقویت تبریز به‌عنوان یک مرکز بازرگانی معتبر شد.

• بیانگر ثبات نسبی در منطقه: ضرب سکه، نیازمند امنیت، پشتوانه فلز و حمایت حکومتی بود. وجود سکه‌هایی با عبارت «دارالسلطنه تبریز» نشان از تمرکز قدرت و ثبات مالی نسبی در منطقه داشت.

• نقش تبلیغاتی برای شاهزاده ولیعهد: بر روی برخی سکه‌ها نام ولیعهد نیز نقش بسته که خود نشانگر استفاده تبلیغاتی از ابزار اقتصادی بوده است.

نتیجه‌گیری

سکه‌های ضرب «دارالسلطنه تبریز» نه‌تنها ابزار اقتصادی، بلکه سندهایی باارزش در شناخت تاریخ سیاسی، فرهنگی و هنری آذربایجان هستند. این سکه‌ها، به‌ویژه در دوره قاجار، تجلی‌گاه پیوندی میان قدرت ولیعهد، هویت شهری تبریز و ساختار سیاسی حکومت بودند.

امروزه این سکه‌ها در موزه‌ها، مجموعه‌های شخصی و گنجینه‌های numismatic جایگاه ویژه‌ای دارند و پژوهش در آن‌ها می‌تواند زوایای تازه‌ای از تاریخ تبریز و نقش آن در منطقه روشن کند.

در ادامه چند نمونه از چندین هزار سکه تقدیم می شود که تعدادی از این سکه‌ها خیلی کمتر دیده شده اند، عکس سکه ها از آرشیو شخصی آقای امین همتی که بزرگترین مجموعه دار سکه در دنیا هستند میباشد، با تشکر از ایشان که تصاویر سکه‌هارا در اختیار ما گذاشتند