مسجد در طول تاریخ، همواره فراتر از یک مکان عبادی صرف بوده؛ جایی برای اجتماع، آموزش، فرهنگ و حتی سیاست. معماری آن نیز در هر جغرافیایی، در عین وفاداری به عناصر کلاسیک همچون گنبد و مناره، رنگ‌وبوی بومی یافته است. از مساجد آجری خراسانی گرفته تا گنبدهای فیروزه‌ای آسیای میانه و بناهای سنگی در شمال آفریقا، همگی روایتگر پیوند مسجد با اقلیم و فرهنگ محلی بوده‌اند.

اما در دهه‌های اخیر، معماری مسجد وارد فاز تازه‌ای شده است؛ فازی که به جای تقلید از فرم‌های پرزرق‌وبرق گذشته، به جوهره‌ توحیدی و تجربه‌ ناب معنوی تکیه دارد. در این رویکرد، سادگی، نور، ارتباط با طبیعت و حذف تزئینات اضافی، جایگزین نقش‌ونگارهای پرکار گذشته شده است.

نماد شاخص این جریان، مسجد سانجکلار در نزدیکی استانبول است که به دست معمار برجسته ترکیه‌ای، امره آرولات طراحی شد. او با بردن بنا به دل زمین، پرهیز از تزئینات مرسوم و تأکید بر نور طبیعی، فضایی برای تأمل و خشوع آفرید. این مسجد با استقبال گسترده جهانی روبه‌رو شد و جوایزی همچون جایزه معماری RIBA و عنوان «ساختمان مذهبی سال» را از آن خود کرد. خود آرولات درباره فلسفه‌اش گفته است: «مسجد فرم از پیش تعیین‌شده‌ای ندارد؛ هر جای پاک می‌تواند محل نماز باشد.»

نمونه‌ای دیگر، مسجد بیت‌الرؤف در داکا، اثر معمار بنگلادشی مارینا طبسوم است؛ بنایی آجری و ساده که با تنفس طبیعی و همخوانی کامل با محیط پیرامون ساخته شد و تحسین بسیاری از محافل معماری را برانگیخت. طبسوم بر این باور است که بنا باید «بی‌هیچ کمک مصنوعی، خود بتواند زنده بماند و نفس بکشد.»

همچنین در استانبول، زینب فاضلی‌اوغلو با طراحی داخلی مسجد شکیرین، نخستین زن معمار ترکیه‌ای شد که مسجدی را طراحی کرد. او با لوستر شیشه‌ای درخشان به شکل قطرات نور و پنجره‌های الهام‌گرفته از آیات قرآن، ترکیبی تازه از سنت و مدرنیته را به نمایش گذاشت. در دوحه نیز دفتر معماری Diller Scofidio + Renfro با طراحی مسجدی ویژه زنان، نشان داد که نگاه مدرن می‌تواند مفاهیمی چون گفت‌وگو و آرامش را نیز به معماری مسجد بیفزاید.

امروز، این حرکت جهانی بیش از آنکه به تغییر فرم محدود باشد، بازاندیشی در مفهوم مسجد است. معماران می‌کوشند مسجد را نه یک شیء تزیینی در شهر، بلکه فضایی انسانی، مینیمال و متصل به طبیعت بسازند؛ فضایی که همچنان مأمن روح و اجتماع است، اما با زبانی تازه برای انسان معاصر سخن می‌گوید.

به بهانه روز جهانی مسجد، مرور این سیر تحول نشان می‌دهد که مسجد از گذشته تا حال، همواره در جست‌وجوی تعالی بوده؛ چه در قامت گنبدهای باشکوه دیروز و چه در سادگی و نور مساجد مدرن امروز.