ضیا گوک‌آلپ (نام اصلی: محمد ضیا، ۱۸۷۶–۱۹۲۴) نویسنده، شاعر، جامعه‌شناس و سیاستمدار برجسته ترکیه بود که او را «پدر ترک‌گرایی» می‌نامند. او در ۲۳ مارس ۱۸۷۶ در دیاربکر به دنیا آمد و در خانواده‌ای فرهنگی پرورش یافت. پدرش کارمند اداره اسناد ولایت و مادرش از خاندان کهن پیرینچ‌چی‌زاده بود. خانه‌ای که در آن زاده شد، امروزه به موزه‌ای برای بزرگداشت او تبدیل شده است.

از همان دوران نوجوانی، روحیه‌ای آزادی‌خواه داشت. در مدرسه نظامی دیاربکر، برای نخستین بار با اندیشه آزادی آشنا شد. پس از مرگ پدر، نزد عمویش علوم اسلامی را آموخت و سپس به زبان فرانسه و فلسفه روی آورد. فشارهای خانوادگی و مشکلات مالی، او را تا مرز خودکشی کشاند، اما پس از نجات، زندگی علمی و فکری تازه‌ای را آغاز کرد. در استانبول به مدرسه دامپزشکی رفت و با روشنفکران آزادی‌خواه آشنا شد. او به جمعیت اتحاد و ترقی پیوست و به دلیل فعالیت‌های سیاسی یک سال زندانی شد.

سال‌های تبعید در دیاربکر، برای او فرصتی شد تا هم فعالیت‌های آزادی‌خواهانه را ادامه دهد و هم دست به نگارش بزند. در این دوره با دخترعمویش ازدواج کرد و خانواده تشکیل داد. او بارها مردم را علیه ظلم و فساد نیروهای محلی سازمان داد و نوشته‌های سیاسی و ادبی خود را منتشر ساخت. با انقلاب مشروطه (۱۹۰۸) نقش پررنگ‌تری در سیاست یافت، روزنامه «پیمان» را منتشر کرد و سپس به‌عنوان نماینده دیاربکر در کنگره اتحاد و ترقی در سلانیك شرکت کرد. در آنجا به تدریس جامعه‌شناسی و فلسفه پرداخت و نخستین گام‌های خود را در اندیشه‌پردازی ملی برداشت.

گوک‌آلپ در ۱۹۱۲ به استانبول آمد و به عضویت مجلس مبعوثان برگزیده شد. پس از انحلال مجلس، به دانشگاه رفت و نخستین کرسی جامعه‌شناسی را بنیان گذاشت. او در همین سال‌ها آثار مهمی چون «کزل آلما»، «ترک شدن، مسلمان شدن، معاصر شدن» و «زندگی نو» را نوشت و اندیشه‌هایش را در مجلات و روزنامه‌های گوناگون منتشر کرد. دیدگاه اصلی او، پیوند زدن ارزش‌های فرهنگی و اخلاقی جامعه ترک با دستاوردهای علمی و فنی غرب بود؛ رویکردی که خود آن را با شعار «ترک شدن، مسلمان شدن، معاصر شدن» خلاصه می‌کرد.

پس از شکست عثمانی در جنگ جهانی اول، گوک‌آلپ به مالت تبعید شد و در آنجا نیز درس جامعه‌شناسی و فلسفه می‌داد. بازگشت او به ترکیه مصادف شد با جنگ استقلال، و این بار از طریق نشریه «کوجوک مجموآ» قلم خود را در خدمت مبارزه ملی قرار داد. در ۱۹۲۳ اثر مهم «اصول ترک‌گرایی» را منتشر کرد و به نمایندگی دیاربکر در مجلس دوم برگزیده شد.

ضیا گوک‌آلپ در ۲۵ اکتبر ۱۹۲۴ در استانبول بر اثر بیماری کوتاه‌مدت درگذشت و در کنار آرامگاه سلطان محمود دوم در دیوان‌یولو به خاک سپرده شد. او در تاریخ اندیشه ترکیه جایگاهی منحصر به فرد دارد: جامعه‌شناسی علمی را به دانشگاه وارد کرد، ملی‌گرایی ترکی را نظام‌مند ساخت، و راهی میان سنت و مدرنیته جست. آتاترک درباره‌اش گفته بود: «پدر جسم من علی رضا افندی است، پدر احساساتم نامق کمال، و پدر افکارم ضیا گوک‌آلپ.»